I FZ 75/14

Uzasadnienie

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 20 stycznia 2014 r., sygn. akt III SA/Gl 1455/13, Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach odmówił przyznania J. G. prawa pomocy w zakresie częściowym przez zwolnienie od kosztów sądowych w sprawie z jej skargi na postanowienie Dyrektora Izby Skarbowej w K. z dnia 21 maja 2013 r. w przedmiocie zaliczenia nadpłaty z tytułu podatku od towarów i usług na poczet zaległości podatkowej.

W uzasadnieniu postanowienia Sąd pierwszej instancji wskazał, że skarżąca została wezwana do uzupełnienia i uprawdopodobnienia danych zawartych w złożonych przez siebie wniosku o przyznanie prawa pomocy przez przedłożenie szeregu dokumentów i oświadczeń mających zobrazować jej sytuację rodzinną i majątkową. W zakreślonym terminie strona na wezwanie nie odpowiedziała.

Podkreślając wyjątkowość instytucji prawa pomocy i to, że w świetle art. 246 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2012 r., poz. 270 ze zm., dalej jako "P.p.s.a.") to do wnioskodawcy należy przedstawienie wszelkich okoliczności, które wskazywałyby na fakt pozostawania w trudnej sytuacji materialnej, Wojewódzki Sąd Administracyjny wskazał, że skarżąca wniosła o zwolnienie jej z opłaty z powodu braku środków na walkę z organem, jednak nie podała żadnych informacji dotyczących jej sytuacji majątkowej i rodzinnej, nie zastosowała się również do wezwania o uzupełnienie i uprawdopodobnienie danych zawartych we wniosku, co utrwaliło przekonanie Sądu o braku przesłanek przyznania jej prawa pomocy. Na poparcie swojego stanowiska Sąd pierwszej instancji odwołał się do orzecznictwa, zgodnie z którym uchylanie się przez stronę od przedstawienia informacji na temat jej sytuacji finansowej, jak i podawanie faktów, które nie znajdują pokrycia w aktach sprawy lub pozostają w sprzeczności z zawartymi tam informacjami o stanie majątkowym strony, stanowi podstawę do odmowy przyznania prawa pomocy. Podsumowując swoje wywody Sąd stwierdził, że skarżąca nie udowodniła w sposób niebudzący wątpliwości, że znajduje się w sytuacji uzasadniającej przyznanie prawa pomocy.

W zażaleniu na powyższe postanowienie skarżąca wniosła o jego uchylenie i przyznanie jej prawa pomocy, podnosząc, że w sprawie doszło do rażącego naruszenia art. 246 P.p.s.a., błędu w ustaleniach faktycznych, błędnej oceny dowodów oraz pozbawienia skarżącej prawa do sądu.

W uzasadnieniu zażalenia jego autor stwierdził, że skarżąca przedstawiła swoją trudną sytuację rodzinną, polegającą na tym, że otrzymuje tylko połowę wynagrodzenia (800 zł – drugą połowę zabiera komornik od 2010 r.), co powoduje niemożność odłożenia jakichkolwiek środków, które mogłyby być wykorzystane na opłatę skargi, gdyż kwota będąca do dyspozycji strony nie pozwala na podstawowe utrzymanie – gdyby nie pomoc rodziny, nie byłoby możliwe utrzymanie się przez skarżącą nawet na poziomie minimalnym. Kwota 800 zł musi wystarczyć skarżącej na utrzymanie jej i męża (emerytura męża idzie w całości na spłatę kredytu hipotecznego w kwocie 1 200 zł plus opłaty stałe – prąd, woda, wywóz śmieci), nadto pomaga ona jeszcze rodzinie córki (wdowy od 2007 r. z trójką uczących się dzieci). Średni dochód rodziny wynosi w sumie 2 800 zł (800 zł skarżącej, 1 200 zł córki i 800 zł renty rodzinnej), co daje na członka rodziny kwotę 466 zł, tj. znacznie poniżej minimum socjalnego. Z tej kwoty trzeba jeszcze odliczyć 600 zł, co miesiąc odkładane na zakup węgla na ogrzewanie domu, czyli na utrzymanie 6 osobowej rodziny pozostaje kwota 2 200 zł, a na każdą osobę 366 zł. Zdaniem autora zażalenia oznacza to, że skarżąca udowodniła, iż przysługuje jej ochrona dla ubogich. Strona wskazała przy tym, że wstrzymywanie przez organ podatkowy przez 6 lat zwrotów z tytułu podatku od towarów i usług (w sumie ok. 350 000 zł) zmusiło skarżącą do zaciągnięcia kredytów, by zapłacić kontrahentom za dostawy (do spłaty pozostały cztery kredyty). Sumy, które idą na spłatę kredytów przekraczają możliwości skarżącej - dla pełnego regulowania zobowiązań musiałaby ona co miesiąc wpłacać 15 000 zł, a jest w stanie spłacać tylko 5 000 zł (na poczet dwóch z zaciągniętych kredytów, pozostałe są nieregulowane) - na dowód tych spłat strona przedstawiła wyciąg z kontra firmowego. Spłata kredytu hipotecznego następuje z konta, na które przychodzi emerytura skarżącej i jej męża.

Według strony Sąd uważa, że nie każdy człowiek otrzymujący dochód poniżej minimum socjalnego znajduje się w trudnej sytuacji rodzinnej i musi to dodatkowo udowadniać.

Strona zaznaczyła też, że gdyby organy zwróciły przysługujący skarżącej VAT w terminie (a zrobiły to po terminie, dodatkowo nieprawidłowo obliczając odsetki), to nie zostałyby wygenerowane wysokie odsetki od zaciągniętych kredytów, zwiększając tym samym zadłużenie skarżącej. Strona podkreśliła, że kosztów bezczynności organów nie powinien ponosić podatnik, a nieprzyznanie prawa pomocy zamknie drogę sądową skarżącej, uniemożliwiając jej uzyskanie adekwatnej kwoty zwrotu, zatrzymywanej bezprawnie przez organ przez 6 lat, zwłaszcza że w zaistniałym stanie faktycznym i prawnym ocena prawna może być tylko korzystna dla skarżącej. Zdaniem strony tym samym wnioski wywiedzione przez Sąd są całkowicie chybione oraz niezgodne ze stanem faktycznym, gdyż sytuacja majątkowa skarżącej spełnia wymogi z art. 246 P.p.s.a. Niezwolnienie skarżącej z opłaty skargi pozbawi ją dostępu do sądu, a tylko w ten sposób może ona uchylić wydane z rażącym naruszeniem prawa decyzje Dyrektora Izby Skarbowej. Brak możliwości uchylenia tej decyzji spowoduje dalsze pogorszenie sytuacji majątkowej skarżącej, gdyż wydane decyzje wykazują znaczną zapłatę kwot w podatku od towarów i usług. Nadto strona podniosła, że Sąd rozpoznający wniosek powinien był wziąć pod uwagę to, że odrzucenie wniosku powinno być dokładnie uzasadnione, by nie mogło być potraktowane jako faktyczne odmówienie stronie prawa do sądu.

Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:

Zażalenie nie zasługuje na uwzględnienie.

Należy przede wszystkim zaznaczyć, że celem instytucji prawa pomocy jest zagwarantowanie dostępu do sądu podmiotom, których wyjątkowo trudna sytuacja materialna nie pozwala na poniesienie kosztów postępowania. Przyznanie prawa pomocy w jakimkolwiek zakresie musi być jednak postrzegane jako wyjątek od zasady ponoszenia kosztów postępowania (por. art. 199 P.p.s.a.), co należy mieć na uwadze przy rozstrzyganiu o zastosowaniu tej instytucji. W związku z tym strona występująca na drogę postępowania sądowego winna mieć świadomość obowiązku ponoszenia kosztów tego postępowania oraz wyjątkowości zwolnienia z tego obowiązku, czego konsekwencją powinno być wykazanie w sposób wiarygodny i rzetelny, że zachodzą przesłanki do uwzględnienia wniosku o przyznanie prawa pomocy. Z art. 246 § 1 pkt 2 P.p.s.a., w którym mowa o przyznaniu prawa pomocy osobie fizycznej w zakresie częściowym, wynika w sposób jednoznaczny, że ciężar dowodu spoczywa na stronie, która ubiega się o przyznanie jej prawa pomocy. Z zawartego w tym przepisie określenia "gdy wykaże" wynika, że to strona ma przekonać Sąd, że znajduje się w sytuacji, która została uznana przez ustawodawcę za usprawiedliwiającą przyznanie prawa pomocy. Należy też zauważyć, że w przypadku, gdy Sąd w celu uzyskania pełniejszego obrazu sytuacji rodzinnej i majątkowej wnioskodawcy wzywa go do złożenia dodatkowych oświadczeń czy dokumentów źródłowych, tj. korzysta z trybu przewidzianego w art. 255 P.p.s.a., wnioskodawca jest zobowiązany do uczynienia zadość takiemu wezwaniu, a nie może go realizować wybiórczo czy w sposób niedokładny, a tym bardziej ignorować. Uchylając się od pełnej współpracy z Sądem w wyjaśnianiu wątpliwości czy niejasności związanych z rzeczywistymi możliwościami finansowymi wnioskodawcy, wnioskodawca taki powinien mieć świadomość, że ponosi w ten sposób ryzyko stwierdzenia przez Sąd, że nie wykazał spełniania przesłanek przyznania prawa pomocy wskazanych w art. 246 P.p.s.a.

Odnosząc powyższe rozważania do rozpatrywanej sprawy należy wskazać, że nie ulega wątpliwości, iż Sąd skorzystał z trybu przewidzianego w art. 255 P.p.s.a., wystosowując do pełnomocnika strony (na podstawie zarządzenia z 12 listopada 2013 r.) wezwanie o przedłożenie dowodów źródłowych (m.in. "odcinków" z pobieranych świadczeń emerytalnych, decyzji o ich przyznaniu lub waloryzacji, udokumentowanie uzyskiwanych w gospodarstwie domowym dochodów, przedłożenie wyciągów z wszystkich rachunków bankowych skarżącej, jej męża i córki; sprawozdań finansowych za 2011 i 2012 r. z prowadzonej przez skarżącą działalności, deklaracji VAT-7, ewidencji środków trwałych, zeznań podatkowych za lata 2011/2012, umów kredytu/pożyczki, udokumentowanie prowadzonego przeciw stronie postępowania egzekucyjnego, udokumentowanie tytułu prawnego do posiadanych nieruchomości i ponoszonych wydatków) mających zobrazować sytuację majątkową skarżącej. Autor zażalenia nie zaprzecza temu, że wezwanie otrzymał, lecz na nie nie odpowiedział, nie wskazuje też na żadne przyczyny zignorowania wezwania. Argumentacja zażalenia zdaje się sugerować, że w ocenie strony Sąd pierwszej instancji powinien był uwzględnić ogólne twierdzenia strony zawarte w formularzu PPF, tj. przyjąć ich prawdziwość i wiarygodność, bez zważania na fakt, że strona w sposób wyraźny uchyliła się od poparcia tych twierdzeń jakimikolwiek dokumentami źródłowymi. Takiego toku rozumowania nie sposób podzielić, gdyż – jak już wskazano wyżej – art. 246 P.p.s.a. jednoznacznie obciąża wnioskodawcę obowiązkiem wykazania, że spełnia on przesłanki prawa pomocy. Przepis art. 255 P.p.s.a. wskazuje, że rozpoznający wniosek sąd nie ma powinności tłumaczenia wszelkich niejasności wynikających z danych podanych w formularzu PPF na korzyść strony. Wręcz przeciwnie – jeśli sąd uzna, że oświadczenie strony złożone na formularzu budzi wątpliwości lub jest niewystarczające – może domagać się od strony przedstawienia dodatkowych oświadczeń lub dokumentów. Tak też było w okolicznościach sprawy. Tymczasem strona wezwanie skierowane do niej w trybie z art. 255 P.p.s.a. zignorowała w całości. Zaniechanie w tym zakresie, mimo że Sąd jednoznacznie wskazał stronie, że podane w formularzu PPF informacje nie wystarczają do uznania spełnienia przesłanek z art. 246 P.p.s.a., nie może nie wpływać na ocenę zupełności i wiarygodności danym przedstawionych przez stronę. Dysponując niepełnymi informacjami zarówno na temat dochodów, jak i wydatków rodziny skarżącej Wojewódzki Sąd Administracyjny słusznie doszedł do wniosku, że nie można stwierdzić, czy istotnie skarżąca nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.

Z uwagi na odwoływanie się w zażaleniu do niskich dochodów i dużych wydatków skarżącej, co powoduje, że dochód przypadający na jednego członka jej rodziny jest poniżej minimum socjalnego, należy podkreślić, że – wbrew sugestii strony – Sąd nie stwierdził, że skarżąca nie udowodniła, że z kwoty, którą dysponuje, tj. 800 zł, nie może zabezpieczyć środków na poniesienie opłat sądowych w sprawie. Chodzi o to, że strona nie przestawiła dokumentów potwierdzających, że istotnie dysponuje jedynie kwotą 800 zł, czy świadczących o tym, że ponoszone przez nią wydatki uniemożliwiają uiszczenie choćby wpisu od skargi. Podobnie nadinterpretacją jest stanowisko strony, że Sąd uznał, iż człowiek otrzymujący dochód poniżej minimum socjalnego musi udowodnić, że znajduje się w trudnej sytuacji rodzinnej. Twierdzenie takie byłoby uprawnione jedynie wtedy, gdyby Sąd przyjął za okoliczność bezsporną, że istotnie dochód uzyskiwany w gospodarstwie domowym skarżącej jest tak niski, a tak nie jest (gdyż strona nie potwierdziła tego faktu żadnym dokumentem). Podsumowując powyższe – Sąd nie tyle uznał, że skarżąca jest w stanie uiścić koszty sądowe w sprawie, co stwierdził, że strona nie wykazała, iż takich kosztów ponieść nie jest w stanie. Konstatacji takiej nie zmieniają (w większości gołosłowne) informacje podane w zażaleniu, czy dołączone do niego – dobrane wybiórczo przez stronę – dokumenty. Strona nie może wybierać, które z powoływanych przez siebie okoliczności wykaże, przedstawiając w tym zakresie dowody (np. wyciągi z jednego z rachunków bankowych skarżącej, czy dokumenty dotyczące spłacanych przez stronę kredytów), a które takiego wykazania – mimo odmiennego stanowiska Sądu – nie wymagają, a z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia w przedmiotowej sprawie. Skoro natomiast strona niewątpliwie uchyliła się od współpracy z Sądem w celu uzyskania przez ten Sąd pełni obrazu jej sytuacji rodzinnej i majątkowej, nie można uznać, że odmowa przyznania jej prawa pomocy skutkuje naruszeniem jej prawa do sądu. To skarżącą obciążał obowiązek wykazania zaistnienia przesłanek z art. 246 § 1 pkt 2 P.p.s.a., z którego to obowiązku w rzetelny sposób się ona nie wywiązała, nie odpowiadając na wezwanie skierowane do niej w trybie z art. 255 P.p.s.a. – skoro fakt ten nie był na etapie zażalenia w żaden sposób kwestionowany, należy uznać, że skarżąca nie wykazała, by błędna była konkluzja Sądu pierwszej instancji co do niewykazania w okolicznościach sprawy spełniania przesłanek przyznania prawa pomocy we wnioskowanym zakresie.

Mając powyższe na względzie Naczelny Sąd Administracyjny na podstawie art. 184 w zw. z art. 197 § 1 i 2 P.p.s.a. postanowił jak w sentencji.