I GZ 395/12

Uzasadnienie

Postanowieniem z 11 października 2012 r., sygn. akt III SA/Gl 914/12, Wojewódzki Sąd Administracyjny w G. odmówił K. P. przyznania prawa pomocy w zakresie całkowitym obejmującym zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie doradcy podatkowego w sprawie ze skargi na decyzję Dyrektora Izby Celnej w K. z [...] marca 2012 r. w przedmiocie podatku akcyzowego.

Sąd pierwszej instancji wskazał, że skarżący złożył wniosek o przyznanie mu prawa pomocy poprzez zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych i ustanowienie pełnomocnika w osobie doradcy podatkowego. Wnioskodawca oświadczył, że sprawa jest skomplikowana oraz wymaga specjalistycznej wiedzy i doświadczenia, zaś jego aktualny stan finansowy nie pozwala mu na poniesienie kosztów postępowania. Z oświadczeń zawartych we wniosku o przyznanie prawa pomocy wynika, że w 2011 r. skarżący uzyskał dochód brutto w wysokości 9119,44 zł, nie posiada żadnego majątku ruchomego ani nieruchomego, żadnych zasobów pieniężnych, oszczędności, papierów wartościowych ani żadnych przedmiotów o wartości przekraczającej równowartość 3000 euro, natomiast posiada samochód osobowy marki M. (rok produkcji 1989 r.). Skarżący oświadczył ponadto, że mieszka ze swoimi rodzicami i że jest po rozwodzie. Na wezwanie referendarza sądowego wnioskodawca nadesłał: informację o dochodach oraz pobranych zaliczkach na podatek dochodowy w roku 2011, odpis umowy zlecenia z 2 listopada 2011 r. i zaświadczenie o wynagrodzeniach osiągniętych w 2012 r. z tytułu zatrudnienia w B., wyciągi z rachunków bankowych za okres od stycznia do czerwca 2012 r., odpis wyroku rozwodowego (z którego wynika, że małżeństwo skarżącego zostało rozwiązane w 2007 r. i że skarżący ma obowiązek płacenia alimentów w wysokości 300 zł na małoletnią córkę), a także potwierdzenie zameldowania na pobyt stały pod wskazanym adresem (z którego wynika, że pod adresem zamieszkania skarżącego mieszkają jego rodzice oraz jego siostra). Skarżący nie przedstawił natomiast określonych w wezwaniu dokumentów potwierdzających wysokość dochodów rodziców, stwierdzając, że nie ma takiej możliwości z uwagi na konflikt z rodzicami, będący rezultatem jego rozwodu. Zaznaczył jednocześnie, że rodzice pozwalają mu korzystać z pokoju, kuchni i łazienki, co pozwala mu "jakoś egzystować" i nie niesie ze sobą żadnych wydatków, ponieważ skarżący korzysta z produktów zgromadzonych przez rodziców.

Zdaniem Sądu pierwszej instancji, skarżący nie udowodnił w sposób przekonywujący, że znajduje się w sytuacji uzasadniającej przyznanie mu prawa pomocy we wnioskowanym zakresie. W przypadku, gdy wnioskodawca pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym z innymi osobami, do rozpoznania wniosku o prawo pomocy nie wystarcza analiza dochodów i wydatków (potrzeb) tylko samego wnioskodawcy. W takiej sytuacji możliwości finansowe wnioskodawcy należy rozpatrywać w aspekcie całokształtu okoliczności majątkowych i zdolności finansowych wszystkich pomiotów tworzących wspólne gospodarstwo domowe wnioskodawcy. Skoro skarżący pozostaje we wspólnocie rodzinnej i majątkowej ze swoimi rodzicami i siostrą, to właśnie łączne wydatki i potrzeby finansowe tych osób bezsprzecznie kształtują status majątkowy wnioskodawcy. Tymczasem w przedmiotowej sprawie brak jest jakiejkolwiek wiedzy co do stanu majątkowego rodziców skarżącego, jak również siostry, gdyż wnioskodawca nie przedłożył dokumentów, które pozwoliłyby na dokonanie oceny stanu majątkowego tych osób. Wprawdzie skarżący stwierdził, że przedłożenie tych dokumentów było niemożliwe z uwagi na jego napięte relacje z rodzicami, jednak w takiej sytuacji nie było możliwości dokonania analizy stanu majątkowego skarżącego i jego domowników. Sąd stwierdził również, że skarżący w żaden sposób nie wykazał, jakie są koszty utrzymania wspólnego gospodarstwa domowego, nie nadesłał żadnych faktur, ani rachunków obrazujących wydatki na pokrycie opłat za media, ani nawet szacunkowych kwot przeznaczonych na te wydatki. Brak było zatem danych, jakie są obciążenia finansowe wspólnego gospodarstwa domowego wnioskodawcy. W konsekwencji Sąd pierwszej instancji uznał, że uchylenie się strony od obowiązków nałożonych w toku postępowania o przyznanie prawa pomocy, czy też nierzetelne ich wykonanie jest przeszkodą wykluczającą uprawdopodobnienie wskazanych we wniosku okoliczności, a w konsekwencji wyłącza możliwość przyznania stronie prawa pomocy w żądanym zakresie. Z tego powodu Sąd pierwszej instancji odmówił skarżącemu przyznania prawa pomocy, wskazując jako podstawę swojego rozstrzygnięcia art. 246 § 1 pkt 1 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. − Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz. U. z 2012 r., poz. 270; dalej: ppsa).

Zażalenie na powyższe postanowienie złożył K. P. Stwierdził, że nie jest w stanie przedstawić danych, które by pozwoliły ocenić stan majątkowy jego rodziców i siostry, bowiem zarówno rodzice, jak i siostra odmówili współpracy w zakresie danych żądanych przez Sąd i skarżący nie ma na to żadnego wpływu. Nie jest także w stanie podać, jakie są koszty utrzymania gospodarstwa domowego, ponieważ nie ponosi w nich żadnego udziału. Skarżący stwierdził, że niezgodne z prawem jest pozbawianie go prawa do sądu tylko dlatego, że inne osoby (rodzice i siostra) nie chcą mu w tej sprawie pomóc ujawniając osiągane dochody i koszty utrzymania domu. Wskazał, że ze swojej strony przedłożył w toku postępowania wszystkie żądane zaświadczenia i dokumenty, na których pozyskanie miał wpływ. Stwierdził ponadto, że ze zgromadzonych w sprawie akt jednoznacznie wynika, że nie jest w stanie pokryć kosztów zastępstwa procesowego, jak i kosztów wpisu sądowego.

Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje.

Zażalenie zasługuje na uwzględnienie.

Zgodnie z art. 199 ppsa strony ponoszą koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Natomiast uregulowana w art. 243 – 263 ppsa instytucja prawa pomocy w postępowaniu sądowoadministracyjnym stanowi odstępstwo od zasady ponoszenia kosztów postępowania przez strony. Celem ustanowienia prawa pomocy było zapewnienie osobom fizycznym i jednostkom organizacyjnym znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej rzeczywistej realizacji konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP).

W myśl art. 246 § 1 pkt 1 ppsa przyznanie prawa pomocy osobie fizycznej następuje w zakresie całkowitym, gdy osoba ta wykaże, że nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania. Z treści tego przepisu wynika wprost, że ciężar dowodu co do wykazania okoliczności uzasadniających przyznanie prawa pomocy spoczywa na stronie składającej wniosek o przyznanie tego prawa. Stanowisko to znajduje potwierdzenie w treści art. 252 § 1 ppsa, zgodnie z którym wniosek o przyznanie prawa pomocy powinien zawierać oświadczenie strony obejmujące dokładne dane o stanie majątkowym i dochodach. Jeżeli oświadczenie to okaże się niewystarczające do oceny rzeczywistego stanu majątkowego i możliwości płatniczych oraz stanu rodzinnego strony lub budzi wątpliwości, to strona jest obowiązana złożyć na wezwanie, w zakreślonym terminie, dodatkowe oświadczenie lub przedłożyć dokumenty źródłowe dotyczące jej stanu majątkowego, dochodów lub stanu rodzinnego (art. 255 ppsa). Strona ma zatem inicjatywę dowodową w zakresie właściwego przedstawienia przyczyn uzasadniających przyznanie prawa pomocy, a sąd na podstawie przedstawionych przez stronę dowodów dokonuje oceny, czy wystąpiły przesłanki przyznania prawa pomocy we wnioskowanym zakresie. Ocena dokonywana przez sąd w tym zakresie musi być przeprowadzana ze szczególną wnikliwością. Niewłaściwe zbadanie sytuacji majątkowej wnioskodawcy i w konsekwencji odmowa przyznania prawa pomocy może bowiem skutkować pozbawieniem strony prawa do sądu, co byłoby sprzeczne nie tylko z Konstytucją RP, ale i zobowiązaniami Rzeczypospolitej Polskiej wynikającymi z wiążącego ją prawa międzynarodowego, w tym art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.).

W sprawie Sąd pierwszej instancji odmówił skarżącemu przyznania prawa pomocy w zakresie całkowitym, uznając, że nie było możliwe dokonanie oceny sytuacji majątkowej strony skarżącej oraz jej domowników, skoro skarżący nie przedstawił dokumentów i materiałów źródłowych obrazujących dochody mieszkających z nim rodziców i siostry, a także w żaden sposób nie wykazał, jakie są koszty utrzymania wspólnego gospodarstwa domowego.

Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego, dokonana przez Sąd pierwszej instancji ocena wniosku skarżącego o przyznanie prawa pomocy była wadliwa. Wojewódzki Sąd Administracyjny – bezkrytycznie powielając w tym zakresie stanowisko orzekającego wcześniej w sprawie referendarza sądowego – błędnie bowiem uznał, że w stanie faktycznym niniejszej sprawy nie była możliwa ocena sytuacji majątkowej strony ubiegającej się o przyznanie prawa pomocy.

Podkreślenia wymaga, że w toku postępowania dotyczącego wniosku o przyznanie prawa pomocy skarżący złożył oświadczenia dotyczące jego sytuacji majątkowej i rodzinnej. Na wezwanie referendarza sądowego przedstawił również dokumenty źródłowe, dotyczące wysokości dochodów osiąganych obecnie i w roku 2011, obrazujące stan rachunku bankowego strony, a także wskazujące na obowiązek uiszczania alimentów na rzecz małoletniej córki. Ponadto oświadczył (pismo z 2 sierpnia 2012 r., stanowiące odpowiedź na wezwanie referendarza), że nie ponosi kosztów związanych z utrzymaniem gospodarstwa domowego ani wydatków, gdyż korzysta z produktów zgromadzonych przez rodziców.

W tej sytuacji niezrozumiała jest argumentacja Sądu pierwszej instancji odnośnie nieprzedstawienia przez skarżącego danych o obciążeniach finansowych wspólnego gospodarstwa domowego. Dane takie nie miałyby znaczenia dla oceny sytuacji majątkowej strony wnioskującej o przyznanie prawa pomocy, skoro skarżący w toku postępowania wyraźnie stwierdził, że nie ponosi żadnych tego rodzaju wydatków.

Ponadto, oświadczenie przez wnioskodawcę, że nie ponosi kosztów utrzymania wspólnego gospodarstwa domowego sprawia, że w tym konkretnym przypadku dla oceny sytuacji majątkowej skarżącego nie jest potrzebna ocena sytuacji majątkowej pozostałych osób wchodzących wraz z nim w skład gospodarstwa domowego. Należy bowiem pamiętać, że postępowanie w sprawie przyznania prawa pomocy ma na celu ocenę sytuacji majątkowej wnioskodawcy, bo to on (a nie jego domownicy) jest – co do zasady – zobowiązany do ponoszenia kosztów postępowania. Badanie sytuacji majątkowej pozostałych osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego wnioskodawcy może mieć znaczenie dla oceny sytuacji majątkowej tegoż wnioskodawcy, ale nie może być celem samym w sobie. Analiza sytuacji majątkowej domowników wnioskodawcy będzie w szczególności niezbędna przy ocenie, czy osoba ubiegająca się o przyznanie prawa pomocy jest w stanie pokryć koszty postępowania z uzyskiwanych przez siebie dochodów – bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla rodziny (inaczej mówiąc, czy poniesienie kosztów postępowania nie spowoduje pozbawienia rodziny wnioskodawcy środków, które muszą być wydatkowane, by zapewnić funkcjonowanie przynajmniej na minimalnym, niezbędnym poziomie). W niniejszej sprawie skarżący wyraźnie oświadczył, że nie ponosi kosztów utrzymania wspólnego gospodarstwa domowego. Oznacza to, że w tym konkretnym przypadku brak jest potrzeby analizowania, czy poniesienie przez skarżącego kosztów postępowania sądowego pozbawi jego rodzinę środków koniecznego utrzymania, skoro skarżący wyraźnie oświadcza, że w kosztach tego utrzymania i tak nie partycypuje. W takiej sytuacji brak przedstawienia dokumentów dotyczących wysokości dochodów rodziców i siostry skarżącego nie uniemożliwiał dokonania oceny sytuacji majątkowej wnioskodawcy z punktu widzenia przesłanek przyznawania prawa pomocy.

W związku z powyższym Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że Sąd pierwszej instancji naruszył art. 246 § 1 ppsa, przyjmując, iż w sprawie nie była możliwa ocena sytuacji majątkowej skarżącego z punktu widzenia przesłanek przyznania prawa pomocy. Zaskarżone postanowienie podlegało zatem uchyleniu. Ponownie rozpoznając wniosek strony o przyznanie prawa pomocy, Sąd pierwszej instancji powinien w sposób wnikliwy przeanalizować wszystkie oświadczenia i dokumenty złożone przez wnioskodawcę, a następnie ocenić, czy uzasadniają one przyznanie prawa pomocy w sprawie.

Mając powyższe na uwadze i działając na podstawie art. 185 § 1 w związku z art. 197 § 1 i 2 ppsa, Naczelny Sąd Administracyjny postanowił jak w sentencji.